فردوسی یاحافظ
قسمت دوم
گفتم : پس معنی اینکه معنی شعرموضوع شعری باشد اینست که حقیقتا شعرباشد ومن خیال می کنم شعرحقیقی دردرجه اول شعرغنائی است وبعدازآن شعرحماسی وشعرهای اخلاقی وفلسفی میاید.
گمان میکنم اولین بشری که برسطح کره شعرگفته است برای تهذیب وتربیت یابیان یک حادثه تاریخی نبوده بلکه احساسات وتراوش روح خودراگفته است روح اوازاحساسی لبریز شده آنچه راکه نتوانسته است ضبط کند وبرون جسته است آن راشعرنامیده اند.
حقیقت شعر غیرازاین نیست. تخیلات زیبا. رویاهای پرازوحدوشوق . احلام مملو ازاندوه وناکامی . احساسات سرشارازتحسین وتعجب . تاثر اززیبای های جسمی وروحی . بیان صفات بزرگ انسانی . اینهاموضوع شعراست که درروح بسیاری ازافرادممتازه بشرموجوداست ولی همه کس موهبت آنرانداردکه آنهارادرغالب الفاظ زیباباآن شرایطی که خودشما بیان کردید بسایرافرادبشرنشان بدهد . شعرای بزرگ کسانی هستندکه این موهبت راداشته اندودردرجه دوم آنهاکسانی هستندکه اولی راداراوازدومی محروم وشعرای متوسط کسانی هستندکه ازاولی محروم واردومی بهره مند بوده اند ولذا می بینید الفاظ آنها بی عیب . ترکیبات وجمله بندی آنهابی نقص است ولی شعرآنهادرشما هیچگونه تاثیری نمیکند نه نشاط انگیزاست . نه محزون میکند .نه به هیجان میاورد .نه خشم ونه رافت وعطوفت تولید میکند وخلاصه در پرورش احساسات ابدادستی ندارد وشعرای پست آنهائی هستند که ازهردو موهبت محرومند مثل بسیار ی ازشعرای اخیرایران . پس بزرگترین شاعرکسی است که هردوموهبت رابطوراتم واکمل داراباشد.
گفت : بنابراین قصیده سرایان را. مخصوصا آنهائیکه بیشتردرمدح اشخاص سرودها ند باید ازصف شعرای بزرگ خارج نمود.شاعر بزرگ وفحلی مانند عنصری راکه ازحیث طلاقت لسان وفصاحت منطق وپختگی تعبیر درردیف اول شعرای ایران قرازمیگیرد باید کنارگذاشت ؟
گفتم : بدیهی است برای اینکه آن روح وجدوشوق ومملو ازاحساسات عالیه که لازمه وجودیکنفرشاعراست دراونبوده ولو اینکه درترکیب الفاظ وتنمیق عبارات مهارتی بسزاداشته است . مدح گفتن ازیک موجودبشری برای آنکه باوپول وزندگانی بدهد نه تنها دون مقام یک شاعراست . بلکه یک شاعرحقیقی باید به مناعت وبلند نظری موصوف ودرموضوع جمال وزیبائی بمنتها درجه حساس ومملو ازعواطف کریمه باشد درهیچ جای دیگرنیزآنچه درایران وعربستان معمول بوده است دیده نشده. درخود عربستان هم آن وقتیکه هنوز درسادگی توحش وجاهلیت زندگانی میکرند این رویه چندان ممول نبوده وزبان شعرای حساس آنوقت غالبا یابه تغزل ویا توصیف طبیعت یابیان نکات اخلاقی بازمیشده واگردرمدح چیزی میسرود ه اند بیشتر درمدح قوم وقبیله ومکارم وفضائل آنهابوده ویامکارم وفضائل شخصی ازرجال شایسته مدح . بعدازاینکه عرب بواسطه فتوحات خودمتمدن ومتمول گردید شعریک وسیله تبلیغ گردید .وخلفاء وامراء آنراوسیله پیشرفت مقاصد سیاسی خود قرارداده ودراندک زمانی برای اقناع حس خودخواهی
وخودپسندی آنهابکاررفت وازآنجااین رسم نامحدود بایران سرایت نمود. ازاین نقطه نظرنه تنهاعنصری درردیف شعری درجه اول نیست بلکه دردیوان منوچهری وفرخی سیستانی بیشتر تعبیرات شاعرانه وتخیلات لطیف رامی توان پیداکرد تادراشعارعنصری .
گفت : بنابراین باید مولوی رابزرگترین شاعر ایران دانست زیرانه تنهالب بمدح وستایش کسی بازنکرده . بلکه کتاب عظیم الشان اوپراست ازمطالب اخلاقی ودینی وفلسفی وعشق . واگردیوان غزلیات اوراکه باسم شمس تبریزی سروده است ورق بزنیم بیتراین معنی رااذعان خواهیم کردکه یک شوق ملتهب وجذبه سرشاری روح اورابهیجان آورده است .
گفتم :البته اگر شعرتنهامعانی شعری وفسفی بودمولوی بزرگترین شعرای ایران محسوب میشد ولی شعرعلاوه بروجودآن روح مخصوص به شاعرباید ازحیث الفاظ دارای همان شرایطی باشدکه خودشما چند دقیقه پیش گفتید . درروح حضرت مولوی یک طوفانی ازاحساسات ومعانی میخروشیدومولانامی خواست این طوفان رابیرون بریزد.
بنابراین چندان اهمیتی به الفاظ نمیداد ولذاهم درمثنوی وهم دردیوان شمس تبریزی اشعارسست وباصطلاح شعرشناسان ترکیبات دارزیاد است . همانطوریکه اشعارزیادی د راین کتاب دیده میشود که درطلاقت و عذوبت وفصاحت آیتی محسوب میشودهمانطور اشعارپست ومتوسط زیادتر درآن دیده میشود. برای اینکه به ساحت شامخ مولوی جسارتی نشده باشد بعقیده من بهتراینست که ایشان راازردیف شعراخارج نمودودرصف فلاسفه و محققین گذاشت .
گفت : پس مجبوریم برگردیم بهمان فردوسی که بقول یکی ازنویسندگان انگلیس پیغمبرشعرای ایران است .
گفتم : چه اجباری دارید بعد ازمولوی فردوسی رامعین کنید.
گفت : برای اینکه اواازحیث الفاظ واستحکام ترکیب وپختگی تعبیر درصف اول شعرای ایرانی قرارمیگیرد. ثانیادروقتی فردوسی بسرودن شاهنامه شروع کردکه ایران وزبان ایران وتاریخ ایران وقومیت ایران درزیرنفوذدینی واذبیی عرب روباضمحلال وانقراض میرفت . فروسی باسرودن شاهنامه مجدوافتحارات فراموش شده رابخاطره فرزندان این مرزو بوم آورده وتاریخ پرازغروروعظمت گذشتگان رازنده نمود وباینوسیله غرورملی که یگانه ضامن بقا وحیات ملیتی میتواند باشد ایجادکرده. داستان پهلوانی وسلحشوری ایران رازنده نموده .افسانه های تاریخی ایران راازفراموشی وامحاء حفظ کرده وهمانطوریکه خوداومیگوید ازنظم کاخ بلندی پی افکنده است که دست تطاول ایام ازخراب کردن آن کوتاه است .
ثالثادرشاهنامه معانی بزرگ اخلاقی وسلوک سیاست . حماسه . تغزل . تشبیهات بدیعه بدرجه ای فراوان است که انرایکی ازکتب خالدوفنا ناپذیرخواهد ساخت . اگر ایلیادوادیسه ازشاهکارهای ادبیات دنیا بشمارو همربزرگترین شعرای دنیا است چرامافردوسی رانظیر اووشاهنامه راجزء کتب خالده ادبی ندانیم ؟
گفتم : خیلی متشکرم ازآنکه شمه ای ازآنچه درذهن من راجع به فردوسی بود بیان فرمودید . اگرفردوسی رانظیرهمروشاهنامه رانظیرایلیاد بدانیم نه تنهاگزاف نگفته ایم بلکه این مدعائی است که دنیاهم آنرامیپسندد . بخاطردارم یکی ازنویسندگان انگلیسی (لورداوبری ) دریکی ازرکتب خودفصلی راجع به کتاب داشت ودرآخرفصل صدجل ازکتب غیرمعاصررابخوانندگان خود معرفی میکرد که به منزله کتابهای اساسی ودنیائی وجاوید دانسته بود. مانندکتب مقدسه آسمانی .ایلیا دهمر. جمهوریت افلاطون وغیره که بخاطرندارم .ازجمله شاهنامه فرودسی را درصف کتب خالده اسم برد ه بود . این نکته نشان میدهد که شاهنامه نه تنهادرنظرما فارسی زبانان این قدرومقدارراداردبلکه درنظربسیاری ازارباب ذوق ودانش فرنگ هم همین حال رادارد شاید اگرهمه آن بطورصحیحی ترجمه شود اکثریت متفکرین دنیا بابنده وشما هم سلیقه بشوند ولی اینها هیجکدام دلیل براین نیست که ماشاعری بزرگتر ازفردوسی نداشته باشیم .
فردوسی را ماازچه لحاظ بیشتر می پسندیم ؟
اگرچه دراستحکام بینان اد بی فردوسی درردیف اول شعرای ایران قرارمیگیردولی ملت ایران به فردوسی احترام نمیکنند زیرا ازحیث فصاحت وجزالت وعذوبت سعدی براومقدم است وازحیث انسجام وپختگی اشعارعنصری ومسعودسعد بیشترباین صنعت متصف است وازحیث خیال پروری خمسه نظامی بیشترازشاهنامه تخیلات زیبا دارد وازحیث جذبه وشوق مولوی وحافظ براوتفوق د ارند.
فردوسی رامابرای این دوست میداریم که روح وطن پرستی بیشترازهرشاعری دراوبوده ودروقتیکه دیانت وزبان عرب تمام شون تاریخی وعزت قومی ماراتحت الشعاع گرفته بود بمردم ایران گفت که شما بازماندگان چه کسانی هستید وباافسانه های حماسی وتاریخی خودخون سردشده راد رعروق ابناء این کشور بغلیان آورده واین وظیفه رابایک ایمان وحرارت وجذبه ای انجام داده است که هنوزهم مردمان لاابالی وبی عقیده که قطعات مختلفه آنرامیخوانند موی براندامشان راست میشود ویک نحوهیجان واضطراب وتاثرشدیدی درآنهاایجادمیشد. فردوسی در احیاءغرورملی ومفاخرقومی وایجاد روح جوانمردی وبزرگ منشی درپرورش روح استقلال وتعالی طلبی وپاره کردن زنجیرهای اسارت نژادی معجزه کرده است وازاین حیث بزرگترین شعرای ایران است . یعنی ازحیث اجتماعی وسیاسی وخدمت کردن به نهضت ملی این آب وخاک .
پایان قسمت دوم .
فردوسی یاحافظ؟
توضیح :
1 - این مقاله درآذرماه سال 1313در پاسخ به فراخوان مجله مهر بوسیله علی دشتی نوشته شده است .
2- مطلب درکتاب سایه همین نویسنده آمده است وطرح این مقاله دروبلاگ ما ازنظراهمیت ادبی این مقاله است
3- درتفسیرمعانی لغات ازنظرات 2تن ازاساتید بنام . بنام آقایان دکتر مهدی نراقی ودکتر محمودسرفراز استفاده شده است که درپایان مقاله خواهد آمد.
4- ازهمه ادیبان . نویسندگان و همه افرادی که دوستدارادبیات این سرزمین هستند تقاضامی کنم باحوصله این مقاله راکه بخاطرطولانی بودن آن تقسیم بندی شده است بخوانند .
م –ا- زائر
سیگارهمین طوردود می کرد ومن خامه بدست بانهایت خستگی وتردید برسته کاغذسفیدی که زیر دست داشتم خیره نگاه میکردم وخمیازه میکشیدم که یکی ازرفقای خوش مشرب وباذوقم ازدردرآمد وگفت : یقینا مقاله ای نوشته ای وخسته شده ای . گفتم مقاله ای راکه میخواهم بنویسم قبل ازنوشتن خسته ام کرده است . پرسید راجع به چه موضوعی است ؟
گفتم : مجله مهر ازخوانندگان خود سوا ل کرده است که : بزرگترین شاعرایران کیست ؟
وازمن خواسته است که دراین موضوع اظهارعقیده کنم .
دوست محترم من بعد ازمختصر تاملی گفت فمیدم چراقبل ازنگارش خسته شده ای . درعوارض روحی هیچ چیزی مانند تردید وشک خستگی آورنیست . گفم حتمااین ناامیدی وتردید میان دوشاعربزرگ ایران است که تراخسته کرده وحق هم باشماست زیراهریک ازاین دوشاعر مزایائی دارندکه انسان نمیتواند بالهجه قاطعی یکی رابردیگری ترجیح دهد .
گفتم : مقصود کدام دوشاعراست ؟
گفت : یعنی تصورمیکنید بعد ازاینهمه معاشرت ومبادله آراء ادبی من نتوانسته ام حدس بزنم بکدام یک ازشعرای ایران ایمان داری ؟
گفتم : خیلی متشکرمی شوم اگر ازکنه تخیلات من مرامطلع بفرمائید.
گفت : حافظ وفردوسی .
گفتم : بچه دلیل ؟
گفت : بدلیل اینکه کتاب حافظ رامثل حرز جواد درسفروحضر همراه داری وحتی تننها کتابی که هیچوقت درققسه کتابهای تونیست و جزء اثاثیه خوابگاهت شده است دیوان خواجه است وبدلیل اینکه من وشما هردومیدانیم تنها شاعری که روح قومیت رازنده کرده وباافسانه های خود مجد وعظمت گذشته رابخاطرفرزندان این مرزوبوم آورده وبالنتیجه روح مناعت وسربلندی وبزرگواری راکه لازمه استقلال ملی است درایران دمیده فردوسی است که بدون شبهه زنده کننده ایران وناشرحکم واخلاقیات فراوانی است که ازافکاروآراء سایرگویندگان برای تقویت بنیه اجتماعی مناسبتر است .
بااین مزایا ئی که برای این دوشاعرقائل هستید آیامن نباید حدس بزنم که تردید شما مابین دوشاعراست ؟ مگرعقیده ادبی شما تغییرکرده باشد.
گفتم : اینها صحیح است ولی ایران سرزمین شعراست .همانطوریکه یونان مهد پرورش فلاسفه بزرگ وفلسطین عرصه ظهور انبیاءوهندوستان جایگاه متصوفین ومرتاضین است . ایران به شعرای بزرگی مانند رودکی . عنصری . ناصرخسروعلوی. خیام .فردوسی . سنائی . مولوی . سعدی . معزی . عطار. فرخی سیستانی . منوچهری . نظامی . حافظ. مسعودسعدسلمان وصدهاشعرای بزرگ دیگری که درمرحله دوم وسوم اینها قرارمیگیرند مباهات دارد.
هریک ازاینها مزایائی دارند که نمیتوان بطورمطلق میان آنها تفضیلی قائل شد . چطورممکن است انسان بدون تردیدوباتکاءاحساسات خود دونفررامطلقابرسایرین ترجیح دهد ! کی میتواند بگوید فرودسی بهتر ازسعدی شعر گفته است درصورتیکه قطعا ازساختن یک غزل بسبک غزلیات معجزه آسای شیخ ناتوان بوده است ؟ همچنانکه سعدی ازسرود ن بیت شعری که دارای همان جلال وغرور ورفعت وحماسه ای باشدکه ازخلال کتاب جاویدان شاهنامه بچشم میزند عاجز بوده است ؟ کی میتواند بگوید عنصری بد شعر گفته است وحتی همان شاعرمحبوب من وما که "خشت زیرسروبرتارک هفت اختر پای میگذاردنتوانسته است قصیده ای باهمان استحکام وانسجامی که درقصایدعنصری دیده می شود بسراید.
ماچطورمیتونیم مولوی ونظامی رانادیده انگاریم ؟
گفت : مقصودچیست ؟
گفتم : مقصود اینست که مطلب باین سهولت نیست که شما فرض کرده ایدوحالاکه شما اینجاهستید خوب است قبل ازاین که یک رای قاطع دراین زمینه اظهارکنیم قدری باهم بحث نموده وموضوع را روشن ترکنیم تاببینیم لقب بزرگترین شاعرایران نصیبب کدام یک ازگویندگان میشود.
گفت : پس برای اینکه مثل طلاب علوم دینیه که درضمن مباحثه تمام مطالب رابهم مخلوط می کنند مشوش حرف نزنیم بعقیده من خوب است منظم بحث کنیم یعنی اولاباید روشن کنیم مقصود ازبزرگترین شاعرایران چیست ؟ وثانیاروشن کنیم شعرخوب یعنی چه ؟ ثالثا کدام یک ازشعراء بیشتر شعرخوب گفته است .
گفتم : درقسمت اول که گمان میکنم قضیه روشن است زیراوقتی مجله ای میپرسد بزرگترین شعرای ایران کیست مقصودش این نیست که بزرگترین شعرای ایران ازحیث جثه کی بوده است زیرابزرگی تن شاعر هیچگونه تاثیری درزیبائی اشعاراونمی تواند داشته باشدوطبعاتاثیری درادبیات نارد.
وبازگمان نمی کنم مقصود ازبزرگترین شاعر کسی باشد که بیشترازهمه شعر گفته باشد.چه دراینصورت قضیه خیلی آسان بود. انسان مراجعه میکرد بدیوان شعراء. هرشاعری دیوانش ضخیم تربود اورابزرگترین شاعر معرفی میکرد. می گویند ببیدل دویست هزاربیت شعرگفته است دراینصورت قطعااواشعرشعرای فارسی زبان بشمارمیرفت.
بنظرمن شاعریکه بیشترازهمه شعر گفته باشد نباید مزیتی برسایراین داشته باشد. چه آنکه شعرهم مثل غالب چیزهای دنیا کیفیت آ ن مطلوب ست نه کمیت آن . یک شعرخوب بهتر ازصدهزارشعرپست است . همچنانکه مولف یک کتاب کوچکی که درآغوش آن افکاربلندوآراء صائبه وتعبیرات زیباخوابیدهاست بالاترومحترم ترازنویسندگانی است که کتابهای زیادمینویسندولی کتابهای آنهاازتفکروتعمق وحسن بیان بی بهره ومطالب آن ازسطح عادیات بالاتر نمی رود. دوست محترم گفت اینها بدیهی است وحتی من خیال نمیکنم مقصودازجمله بزرگترین شاعرکسی باشدکه بیشترازسایرین مسائل علمی یافلسفی یااخلاقی راگفته باشد یاازلحاظ حماسه مقدم برسایرین باشد. بعبارت اخری بزرگترین شاعرکسی است که قطع نظرازحیثیت مختلفه بهترشعرگفته باشد زیرااگرهریک ازحیثیات مختلفه رابطورانفرادی هدف قراربدهیم یکی ازشعرادرآن بارزاست ولی ازسایرحیثیات نسبتی به سایرین تفوقی ندارد.
شنیدم آقای فروغی معتقدند باید چهارنفر ازشعراءایران راازمیدان جدال وبحث کنارگرذشت وآنوقت درسایرین بحث نمود. فروسی ومولوی وحافظ وسعدی راازصفوف شعراخارج نمود آنوقت تفاضل مابین سایرین قا ئل شد واین رای صحیحی است زیراکی میتواند فردوسی رابرمولوی یامولوی رابرسعدی یاسعدی رابرخواجه یاخواجه رابرفردوسی ترجیح دهد؟
گفتم ازیک لحاظ این رای بسیارپسندیده ایست وپسندیده تروکامل ترخواهد شد اگرنظامی راهم به آنهااضافه کنیم زیراازلحاظ خیال پروری وبدایع تعبیرات وتشبیهات این شخص هم بیمانند است ودرصف اول شعرای ایران قرارمیگیرد. معذلک چون بیکاریم ضررندارد بحث کنیم ودنباله سخن را بکشیم ببینیم شعرخوب چیست وچه شرایطی دارد زیراهمه مردم که مثل آقای فروغی فکرنمی کنند ومتاسفانه هستند مردمانی (آنهم درطبقه شعراوادبا ) که انوری راهمدوش فرودسی وسعدی میدانند.
کفتم : اولا تصدیق میکنیدکه شعرتنها جمله موزونودارای قوافی نیست .
گفت : البته درشعر خیی چیزهای دیگرباید باشد تابشود آنراشعر گفت .
گفتم : خواهشمندم شمه ای ازآن چیزهای دیگررابرای من بیان بفرمائید.
گفت : دردرجه اول شعرباید دارای فصاحت باشد یعنی اولا کلما ت مهجوره ودور ازذهن رانیاورند . ثانیابایدترکیب وجمله بندی برخلاف قواعد ادبی نباشد وعلاوه تعقید وابهام نداشته باشد. ثالثا هم کلمات وهم جمله بندی ازابتذاال دورباشد ودرعین حال مانوس بذهن باشد.
رابعا ازکلمات وحروف زیادی که فقط برای رست کردن وزن شعر میاورند منزه باشد.
خامسا : برای وزن وگنجاندن معنی مقصود مجبورنشده باشندکلماتی راحذف کنند.
درمرتبه دوم بایدبلاغت داشته باشدیعنی بواسطه حسن ترکیب وانتخاب کلمات بایدمقصودخودرابطوراتم واکمل درذهن خواننده القاکندوعلاوه براین ازتشبیها ت دورازذهن واستعارات وکنایات پیچیده ومعقد دور باشد ورویهم رفته شعرخوب بایدمانند آینه صاف وپاکی که خودرانشان نمیدهد.بلکه مرئیات رابانسان کاملانشان میدهد معنی ومقصودرابدون زحمت وتامل وبلافاصله بذهن سامع القاء نماید یعنی خود این کلمات مثل آیینه جیوه ریخته وناهموارعایق مشاهده معانی نشود.
گفتم : شما یک جیزمهمی رافراموش کردید بگویید وآن موضوع ومعنی شعراست اگر فرض کنیم شخصی تمام این مطالبی راکه شماگفتیدوهمه آنهاکاملا صحیح است مراعات بنمایدولی آنها رادرموضوع نوشیدن آب. خوردن نان ولباس پوشیدن خودبگوید آیابازآن شعرمزبورخوب محسوب می شود؟
گفت : بدیهی است نه دراین صورت شعرمزبور مثل سفرنامه مرحوم مظفرالدین شاه میشود.
گفتم : پس علاوه برفصاحت وبلاغت باید موضوع آن هم خوب باشد . یعنی موضوع شعرهم باید موضوع شعری باشد.
گفت : نفهمیدم یعنی چه موضوع شعر موضوع شعری باشد.
گفتم : این مطلب خیلی بدیهی است . هرچیزی برای کاری ساخته شده است . اتومبیل برای سواری است . اگرکسی اتومبیل راولو اینکه گران ترین اتومبیل هاباشد جزء مبل سالون خودبکندکارقبیحی نکرده است ؟
گفت : اینطوراست .
گفتم : اگرکسی مثلافیزیک یاهندسه رابشعر درآورد آیاچون فیزیک وهندسه موضوع خوبی است وحتی اساس تمدن دنیاست باید شعراوخوب باشد؟
گفت خیر: ملاهادی سبزواری خواسته است یک دوره حکمت رابه شعردرآورد وخیلی چیز خوبی نشده است .
پایان قسمت اول
==
ثابت قدم :
تشکر ازوبلاگ زیتون بخاطرلینک این مطلب .