ابن فارش وحافظ- قسمت سوم

ابن فارض وحافظ 

دکتر حمید طاهری  

قسمت سوم  

بررسی و تحلیل خمریه ابن فارض

خمریه ابن فارض بالغ بر چهل و یک بیت است . قصیده‏ای مقتضب و محدود بدون زمینه‏سازی تشبیبی و تغزلی ، به صورتی که شاعر در آغاز به توصیف باده می‏پردازد. در این شعر همانند دیگر خمریات از ساغر و جام و میکده و دختر رز سخن رفته است و مضامینی دلکش و شاعرانه و تصاویری ماهرانه آفریده شده است.امّا توصیف غالب ، توصیف می است و شگفتیهای آن.
  ابن فارض از بیت هفتم تا بیستم شگفت کاریهای می را برمی‏شمارد. در بیت اول شبهه خلط می انگوری با می محبت را رفع می‏کند و می‏گوید :
 

 ( بودم آن روز ازطایفه دُردکشان                                                                 

 که نه از تاک نشان بود نه ار تاکنشان )
 

در بیت دوم نیز با مدد از تخیّل زیبا و به کار گیری عناصر تصویر سازی چون ماه ، خورشید ، هلال و ستاره ، آسمانی بودن باده توصیفی خود را با تأکید به خواننده منتقل می‏سازد.صرف نظر از قالب  ، اندام درونی شعر ابن فارض را همچون جویباری می‏بینم که از سرچشمه باریک و زلال طبع شاعر می‏تراود و در طی مسیر بستری پهن و فراخ می‏سازد ، با غواصی در پهنای این جویبار، دُرر اندیشه ، احساس ، تفکر و عاطفه شاعر را می‏توان صید کرد.
         آثار و ویژگی‏هایی که ابن فارض برای باده الهی بر می‏شمارد چنین است :               

   شراب محبت طرب انگیز است به گونه‏ای که با استشمام آن خیل غم و اندوه از سرای دل رخت برمی‏بندد.
 

جرعه افشانی از این می بر خاک مردگان ، روح و زندگی را به آنان بازمی‏آورد و اگر علیلی را در سایه درخت آن باده بیفگنی ـ علیلی که تمام حکیمان از درمان آن اظهار عجز کرده‏اند ـ بیماری از وجود او رخت برمی‏بندد و شفامی‏یابد. اگر زمینگیری را به میخانه آن می نزدیک سازی برپا می‏خیزد و به راه می‏افتد و شخص لال از یاد نوشیدن آن می به گفتار می‏آید.
 

 بوی خوش آن می اگر در شرق عالم پراکنده گردد ، زکام گرفتگی فرد زکامی  در غرب عالم  رفع می‏شود. آن می وقتی بر دست نوشنده جای خوش می‏گیرد، او را از گمراهی باز می‏دارد زیرا آن می چون کوکب هدایتی است که در شب تار می‏درخشد.
 

 تجلی آن می بر کور مادرزاد همچون دم مسیحا اورا بینا می‏سازد و صدای شُرشُر و پالونه آن کر را شنوا می‏سازد. این می سم کشنده مار دنیا راکه آمیخته خون سالک طالب گشته از وجود او دور می‏سازد و فیض خاکبوسی یار را به آن عطا می‏کند. ترسیم حروف آن می، جن‏زده را نجات می‏دهد.
  

 از دیگر ویژگیهای می محبت آن است که می‏تواند شجاعت را به خیل سپاهیان جنگاور بازگرداند و شخص بی‏عزم یا سست اراده را صاحب عزمی استوارمی گرداند و سبب تهذیب اخلاق نوشندگان می شود. این می بخیل و حریص را به اکرام وامی‏دارد و جواد و کریمش می‏سازد و صاحب غیظ و خشم را حلیم و بردبار می‏کند. کسی که لب با لب جام محبت آشنا سازد صاحب تمام خصلت‏های نیک آن می‏گردد.
 

صفا و پاکی این می بر صفای آب و لطافتش بر لطافت هوا و نور و درخشش بر نور آتش غالب و روحش برتر از روح انسانی است. این می قدیمیتر از تمام مخلوقات است و هستی برای آن هست شده است.
 

محاسن این باده واصفان را به وصف آن راهنمون می‏گردد و مایه زیبایی نظم و نثر می‏گردد و مهمتر اینکه نخوردن این می ـ برخلاف باده انگوری ـ گناه است و بر سالکان طریق گوارا است.
 

نوشندة این می بهتر است آن را خالص و ناب و بدون آلایش و آمیختگی بنوشد و بهتر آن که نغمه و پرده‏ای خوش قرین آن سازد.
 

و مهمتر این که نوشنده این می روزگار را رام خود می‏سازد و زندگی را از آنِ خود می‏کند و کسی که از این باده بهرمند نگردد ، عمر به بطالت در باخته و جای دارد که بر اتلاف عمر خویش بگرید.
 

کمی تأمل و اندیشه در توصیفات ابن فارض خواننده را بر این باور سوق می‏دهد که تمام ویژگیهای شراب الهی همان خصوصیات عشق پاک و بی رنگ خدایی است و بی تردید تمام توصیفات و خواص باده را می‏توان در توصیفات شاعران از عشق یافت.
 

بین فرم و محتوای شعر ابن فارض تناسبی سخت مناسب وجود دارد. وزنش زیبا و فخیم است. ابیات بر حول محور خاصی ـ که همان وصف باده ربانی است ـ برآمده‏اند و از موضوعات حاشیه‏ای  در شعراو اثری نیست. حُسن مطلع بسیار سازگاری بر تارک قصیده نشسته است و آن این که : شاعر مخمور از باده محبت و دردکشیده‏ای سرمست است که صلای سرخوشی و مستی بر باده نوشان محبت سر‏می‏دهد و دراین صلا از ابزار و صورت‏های خیال دل‏انگیز و متناسب بهره می‏گیرد.
 

 رشته بسیار ظریف و در عین حال استوار و محکم ابیات و مضامین شعر را به نسقی خاص منظم ساخته است و در هیچ بیتی خروج و گریز ازمفهوم ومعنای اصلی که همان می است، مشاهده نمی‏شود.
 

 ابزارهایی که شاعر در توصیف و آفرینش تصویر وخیال پردازی به کار می‏گیرد، تماماً محسوس ، آشنا و معروف مردم روزگار اوست و در کلام او از تمثیل‏ها و تصویرهای غریب نشانی نیست. جام ، سبو ، می ، خورشید ، مار ، مارگزیده ، باغ ، بوته انگور ، میخانه ، نغمه ، آواز و ...  همگی محسوس‏اند و آشنا که در آفرینش‏های هنری شاعر به میدان درآمده‏اند.
  

احساسات و عواطف شاعر در تمام شعر قوی و ناب است. اطمینان و یقین وی در ارائه ی توصیفی حقیقی از باده ی الهی در بیت بیت قصیده آشکار است. ذکر جمله‏ها به صورت شرطی همراه با پاسخ شرط در حالی که نشان از یقین دارد ، تنوع و حرکت را در شعر کُند می‏سازد.
  

ابن فارض در سرودن خمریه خود خرمنی از تجربه شاعران پیشین را پیش رو دارد. خمریه‏های ابونواس و توصیفات بسیار قوی او از باده و لذایذ شهوانی ، خمریه‏های ابن معتز و دیگر شاعران پیش از او گنجینه‏ای از واژه و تعبیر برای وی مهیّا ساخته‏اند هرچند برداشت او از باده چیزی دیگر است. 
 

 رواج زهد و تصوف در روزگار ابن فارض از مهمترین زمینه‏ها و سائقه‏های شاعر در ایجاد تحولی بزرگ  در خمریه سرایی بوده است. تحولی در نگاه و اندیشه که بسیار متفاوت با نگاه‏های پیشین بوده است. وفور اطلاعات شاعر و حضور او در حلقه عرفا و آشنایی او با اصطلاحات فلسفی و کلامی او را در پروردن نگاهی نو به شراب یاری می‏دهد که خود نیز از نوآوریهای ابن فارض است.
 

 روند توصیف در قصیده به گونه‏ای است که بیت به بیت حجاب‏های ابهام از حقیقت بادة محبت کنار می‏رود و خواننده با هر بیت و توصیفی با حقیقت آن بیشتر آشنا می‏گردد. همان طور که گفته شد ابزار فلسفی و عرفانیی که شاعر به کمک می‏گیرد درکشف حقیقت شراب الهی بسیار مهم و مؤثر است به عنوان مثال ابیات 1 ، 23 ، 26 ، 29 و 30  را می‏توان ذکر کرد.
 

تَقَدَّمَ کُلَّ الکائِناتِ حَدیثًها   قَدیماً وَ لاشَکلٌ هُناکَ ولارَسمُ  بیت 24
 

از اوصاف ناب و بدیعی که ابن فارض برای می نقل می‏کند آن است که : برای مستی از باده محبت ، بویی از آن کافی است تا شامه طالب را بنوازد و تنها نگاهی به می مست و مدهوش کننده است ، زیرا نوشیدن باده محبت کاری بس دشوار است و برای همه کس میسّر نیست. امّا در پایان ذکر می‏کند که بر نوشنده است تااز شراب ناب و نیالوده محبت بنوشد و اگر نتوانست ، آمیخته و ناخالص آن را غنیمت شمارد چرا که : « فعدلک عَن ظلم الحبیب هو الظّلم » ( روی گردانی از آب دهان حبیب ظلم است) .
 

خیال و تصاویر هنری و محاکات شعری در قصیده ابن فارض از بسامدوپروردگی قابلی  برخوردار است . استعاره ، تشبیه ، اغراق و کنایه از برجسته‏ترین عناصر خیال شعر او محسوب می‏شود. ابیات 1 / 2 / 7 / 11 / 14 / 39  تصاویر شعری زیبایی را در بردارند . از آن جمله است :
 

لَها البَدْرِ کَاسٌ وَ هِیَ شَمسٌ یُدِیرُها هِلالٌ وَ کَمْ یَبدوا اِذا مُزِجَتْ نَجمُ  بیت 2
آن می چون خورشید درخشان است که بدر ماه جام آن و هلال ( دست ساقی که بر کمر جام حلقه زده) چرخاننده آن است. چون آمیخته ( به آب ) گردد چه بسیار ستارگانی که بر آن هویدا می‏گردند.
 

 ابن فارض توصیف خویش را از باده نو و منحصر به خویش می‏داند. او معتقد است که خمریه‏های پیش از او سینه و ریشه بر خاک داشته‏اند امّا آنچه او وصف می‏کند تعلقی به خاک و خاکی ندارد :
 

یَقُولونَ لِی صِفها فَاَنتَ بِوَصفِها          خَبیرٌ أَجَل! عِندی بِاَ وصافِها عِلمُ        بیت 21
 

ابن فارض خاک وجود آدمی را سرشته به باده محبت می‏داند و مستی خود را
ازلی می‏خواند :
 

  وَ عِندی مِنها نَشوَهٌ قَبلَ نَشأتی مَعی اَبَداً تَبقَی و اِنْ بَلِیَ العَظمُ        بیت 35
 

بیش از سی و پنج مضمون با عنصر اصلی می و شگفت کاریهای آن در شعر ابن فارض ساخته و پرداخته شده‏اند. 

پایان قسمت سوم